Posle pet vekova vladavine Turaka, Niš je oslobođen 11. januara 1878. godine. Kapitulaciju su potpisali komandant Niša Halil-paša i njegov zamenik Rašid-paša, a sa srpske strane pukovnik Milojko Lešjanin. U borbama za oslobođenje grada je, prema istorijskim podacima, poginulo 120 srpskih vojnika i oficira, a ranjeno 791, dok su gubici turske vojske bili duplo veći.
Niš – grad sa velikom istorijom
Od oslobođenja Niša prošlo je 145 godina. Gledajući kalendar, ta godina presudna za razvoj grada deluje blizu. Ipak, ako se pogleda hronologija događaja koji će uslediti, Balkanski ratovi, I i II svetski rat, raspad SFRJ, NATO bombardovanje, turbulentan 20. vek zasenjuje sve ostalo i 1878. godina je daleka prošlost. Zbog toga je važno da se mlađim generacijama stalno priča o istorijskim datumima kako ne bi zaboravili ko su i odakle su, pojašnjava za Novinari Online istoričar Vladimir Jovanović.
„Bitno je da znamo da je 11. januara 1878. godine srpska vojska ušla u grad i da se srpska zastava zavijorila, ne samo na tvrđavi nego i na svim tada bitnim zgradama, da je knjaz Milan Obrenović 15. januara svečano ušao u grad, održao jedan državnički govor u samoj tvrđavi građanima Niša. On je u govoru napomenuo koliko je njemu grad bitan i da će biti druga prestonica Srbije. Tada Niš posle nekih 5 vekova ropstva najzad biva oslobođen i ulazi u sastav srpske države“, kaže Jovanović.
Vinterov plan
Turski Niš bio je vezan za tvrđavu i za desnu obalu Nišave. Zatim se polako seli na levu stranu reke i na mestu gde je današnji Trg kralja Milana prvo se pravi stočna pijaca, centar trgovine i zanatstva, jevrejska mahala i nekoliko džamija. Niš je pre oslobođenja bio orijentalna turska kasaba što se vidi iz spisa putopisaca i stranih vojnika koji su tu boravili. Ulice su bile uske, građene bez ikakvog plana, prljave i blatnjave.
„Nakon oslobođenja Turci izlaze iz Niša i njihove kuće kupuju viđeniji Srbi, a tokom leta te godine radi se na urbanističkom planu i komunalnoj organizaciji grada. Knez Milan Obrenović uposlio je austrijskog arhitektu Franca Vintera koji je sačinio tzv. Vinterov plan regulacije i Niš konačno dobija obrise modernog evropskog grada. Naš geostrateški položaj dao je šansu da sa dolaskom železnice dođe i industrijalizacija grada, mašinska industrija, duvanska industrija, bila je tu i kožarska i hemijska industrija. Tako da se stvara jedna nova građanska domaća klasa, ali ne samo Srba već i Jevreja i Cincara. Ceo taj potez, od mosta ka današnjem Trgu kralja Milana i Obrenovićeva ulica, izrasta u jedan pravi centar sa modernim kućama i dućanima. A jedan od najvažnijih zadataka tadašnjeg kneza bilo je opismenjavanje stanovništva i otvaranje škola“, kaže Jovanović.
Zahvalnost oslobodiocima
Nišlije 25 godina nakon oslobođenja u tvrđavi podižu spomenik u obliku puščanog zrna posvećen oslobodiocima i kralju Milanu Obrenoviću. Nakon toga je 1937. godine na današnjem Trgu kralja Milana postavljen Spomenik oslobodiocima Niša koji zauzima prostor u najstrožem centru.
Na vrhu Spomenika oslobodiocima Niša nalazi se konjanik, koji simbolizuje vesnika slobode – Moravac na konju, u prirodnoj veličini. On drži visoko podignutu levu ruku, sa zastavom slobode u desnoj ruci, na kojoj su utisnuti inicijali „SSSS“ koji predstavljaju slogan „Samo sloga Srbina spasava“. Ovaj spomenik je izrađen od crnog mermera i sastoji se od postolja sa četiri reljefa, na kome se nalaze bronzane skulpture sa visokim postamentom u čijem je donjem delu postavljen splet figuralnih kompozicija ratnika u borbi.
Nagrada „11. januar“, kao najviše priznanje ustanovljeno 1995. godine dodeljuje se za izuzetna dostignuća koja afirmišu Grad Niš u privrednim, društvenim i drugim oblastima.